CEVİZ AĞAÇLARINDA KIŞA ADAPTASYON
Mutlak kış soğukları yaklaşıyor. Özellikle karasal iklimde yetiştiricilik yapan arkadaşların ceviz ağaçları yakın zamanda -20 dereceleri de aşabilen düşük sıcaklık değerlerini yaşayacak.
Tüm canlılar gibi cevizlerimiz de yaşayan hücrelerden oluşan kompleks organizmalardır ve hücrelerin donması, kaçınılmaz şekilde hücre ölümüne, ağaç hasarı veya kaybına yol açar.
Peki ağaçlarımız hangi mekanizmalarla bu soğuklardan hasarsız çıkabiliyor? Hasar gören ağaçlarımızda hangi süreçler yaşanıyor?
Bunu anlayabilmek için ceviz ağacının fizyolojisini biraz incelememiz gerekiyor.
Bu yazıdaki verilerin çoğu Fransa’da ceviz ağaçları üzerinde 3 yıl süren çok kapsamlı bir araştırmadan alınmış, diğer bilgiler ise konu hakkındaki 20 kadar dış kaynaklı makalenin taranmasıyla elde edilmiştir.
Kış soğuklarına adaptasyon süreci, soğuğun yol açabileceği zararlar ve alınabilecek bazı önlemler, şöyle özetlenebilir:
-Sonbaharda havalar soğudukça toprak ısısı da düşer.
- 50 cm derinlikteki toprağın ısısının +8 derecenin altına düşmesi, köklerdeki hücre zarlarının geçirgenliğini önemli ölçüde azaltır.
.
- Suyun köklerden bitkiye geçmesi bu şekilde sınırlandırılmışken, gövde ve özellikle yapraklardan terleme yoluyla su kaybı devam eder.
-Ağacın iletim demetlerindeki serbest su miktarı (bitki özsuyu) belirgin şekilde azalır.
-İletim demetlerindeki bitki özsuyu, bünyesinde erimiş mineraller ve şekerler (Glikoz, Fruktoz, Sükroz) bulunduran bir çözeltidir.
-Ağaçtaki suyun giderek azalması, bu çözeltideki şeker konsantrasyonunun artmasını sağlar.
-Eşzamanlı olarak, ağacımızın büyüme sezonu boyunca stokladığı nişastanın önemli bir kısmı da, şekerlere dönüştürülerek iletim kanallarına ve hücrelere taşınır. Ağaçlarımız nişastayı asıl olarak kök bölgesinde stoklar. Sonbahardan kış ortalarına kadar köklerdeki nişasta seviyesi en az yarı yarıya düşer, tüm doku ve organlarda şeker konsantrasyonu buna paralel olarak artar.
-Özsudaki ve hücrelerdeki şeker konsantrasyonu arttıkça, antifriz etki giderek artar, donma derecesi giderek aşağı düşer.
-Bitki özsuyunun donması ağaç için genellikle ölümcül değildir, önemli olan canlı hücrelerin içindeki sitoplazmada buz oluşmamasıdır. İletim kanallarındaki suyun donması, negatif su potansiyeli oluşturarak hücrelerden dışarıya daha çok suyun çekilmesine, dolayısıyla hücre içi şeker konsantrasyonunun daha artmasına ve donma derecesinin daha da düşmesine yol açar.
-İletim demetleri içindeki bitki özsuyunda erimiş halde bulunan çeşitli gazlar mevcuttur. Donma sırasında bu gazlar buzda çözünemediğinden hava kabarcıkları oluştururlar. Buz tekrar erirken bu kabarcıklar birleşerek genleşir ve iletim kanallarını tıkayabilirler. Bu olaya ksilem (odun borusu) embolizmi denir ve ağaç kayıplarımızın en önemli nedenidir..
-İletim kanallarında özsuyun geceleri donup, gündüzleri tekrar erimesi kış boyunca defalarca tekrarlar ve her tekrar, emboli ve hasar riskini arttırır.
-Kış aylarında oluşan bu hava embolisi, ağaç içindeki su iletimini %100’e yakın oranda bloke edebilir.
-Ceviz ağaçları, bahar gelirken iletim kanallarını tekrar açarak hayatta kalabilmelerini sağlayan adaptasyon mekanizmaları geliştirmişlerdir. Bu mekanizmalarda hücre içi şeker (özellikle sükroz) konsantrasyonu gene kilit roldedir.
-İletim kanallarında genleşen hava kütlesinin yaptığı basınç bazen çok şiddetlidir ve kanal çeperlerini patlatarak tamir edilemeyecek şekilde hasar verebilir.
-Tıpkı insan damarlarını tıkayan embolilerin çeşitli organ felçlerine veya ölüme yol açması gibi, bu durum ağaçlarımızda bazen tek bir anadalın kurumasına, bazen de tüm ağacın kaybına yol açar. Soğuk hasarının oluştuğu yıllarda ilkbaharda bazen şaşırarak gözlediğimiz bir dalı kurumuş, diğer dalları yeşillenmiş ağaçlarımızda sebep çoğunlukla embolidir. Bazen belli mantari enfeksiyonların lokal iletim demeti blokajıyla aynı etkiyi yapabileceği de akılda tutulmalıdır.
-Ağaçlarımızın güney batı yönüne bakan taraflarında güneşlenme maksimum olduğundan kışın gece donma, gündüz ise tekrar ısınarak erime olayı çok daha fazla tekrarlar. Emboli riskinin artması, kurumaların en çok bu yöne bakan dallarda görülmesine yol açar.
-Güneş yanıklığı ile don hasarı arasında direk ilişki vardır. Güneş yanığına maruz kalan ağaç kısımları don hasarına çok daha açık hale gelir. Aynı şekilde don hasarı almış ağaç kısımlarında da kış güneş yanıklarına hassasiyet artar.
-Sonbahar donu ile mutlak kış donu hasarı dallarda aynı bulguyu verir: Kesitlerde kabuk altı dokuda renk koyulaşması veya kararma oluşmuşsa, don hasarından bahsedebiliriz. Don hasarları güneybatı yönüne bakan sürgün ve gözlerde, özellikle de yatay seyreden dallarda daha sık görülür.
-Dondan hasar gören ağaçlarda ilkbaharda yapraklanma gecikebilir. Uç kurumaları geriye doğru ilerlemez, o yüzden budama için acele edilmemelidir. Kuruduğu sanılan pek çok dal, yaz ortasına kadar kendini onararak tekrar yapraklanabilir. Kuru kalmaya devam eden dalların budanması yaz ortasında yapılmalıdır.
-Kumlu ve kuru topraklardaki bahçeler, kışa susuzluk stresiyle girmiş ağaçlar don hasarlarına karşı çok daha hassastır.
-Ağaç türlerinin dünya üzerindeki coğrafi dağılımı, ksilem embolizmine karşı duyarlılığıyla belirlenir.
-Bitki özsuyu donarken genleşir (hacimce %10 artar) ve neticesinde oluşturduğu basınçla odun ve kabuk dokusunda hasar oluşumuna yol açabilir.
-Ağaçlarımızda bazen gövdenin alt kısımlarında yukarıdan aşağı uzanan büyük “don yarıkları” izleriz. Bunlar da gövdenin güneybatı yönünde izlenir ve güneşli kış günlerinde çok ısınan dış kabuğun güneş battıktan sonra aniden çok soğuyup büzüşmesiyle oluşur. İçteki odun doku aynı hızda soğuyup büzüşmediği için kabuk, gövdeye dar gelen bir giysi gibi yırtılır ve yarılır.
-Ağaçlarımızın yarı yarıya sulandırılmış silikonsuz kaliteli beyaz plastik boyayla boyanmasının, kış soğuklarının en az hasarla atlatılmasında büyük katkısı vardır.
-Bir sonbahar donu gerçekleştikten bir hafta sonra yapılan boyama bile hasar oluşumunu önemli ölçüde engeller. Bir araştırmada dondan bir hafta sonra boyanmış ağaçlarda hasar oranı %18, hiç boyanmamışlarda %46 bulunmuştur. Boyanın koruması, dona maruz kalmış ağaç kısımlarından buharlaşmayla sıvı kaybının engellenmesi ve dokuların kendisini tamir etme fırsatı bulması sayesinde gerçekleşmektedir.
-Boyamanın sadece gövdeyle sınırlı kalmayıp, ilk kat ana dalları da kapsaması koruyuculuğu belirgin şekilde arttırmaktadır.
-Beyaz renk, güneş ışınlarını yansıttığı için gün içinde ağacımızın çok ısınmasını önleyerek gece-gündüz arası aşırı ısı farkı oluşumunu önler.
-Bu fark nedeniyle oluşabilecek tekrarlayan özsu donma ve erimelerinin sayısını azaltarak, emboli riskini ve oluşacak emboli şiddetini azaltır.
-Gece- gündüz ısı farkı nedeniyle oluşan ve kabukta büyük hasarlar oluşturan “don yarıkları”nın önlenmesinde en etkili yöntemdir.
-Bitki özsuyunun donması, ağacın fiziksel direncini arttırarak kış boyunca taşıyacağı kar ve buz yükünden kırılmasını engellemeye yardımcı olur.
-Ağaçlarımızın kış soğuklarına toleransı sonbahardan kış ortasına kadar giderek artar, ilkbahara doğru ise giderek azalır.
-Ağaçlarımızın her organının düşük ısıya toleransı farklıdır.
-Örneğin kök hücrelerinde su miktarı çok fazla olduğundan en fazla -5 ila -10 derecelere dayanabilirler. 2 mm altında çapa sahip kılcal kökler -5 derecede, daha kalın olan odunsu kökler -10 derecede donarak ölürler. Çok soğuk iklimler hariç, arazideki kar örtüsü toprak altı ısısının bu değerlere düşmesini önler.
- Toprak üstü aksamların tümü, Ekim ayında en fazla -10 derece soğuğa kadar tolerans gösterebilir.
-Kış ortasında gözler -18.5 derecede, odun doku -23 derecede, ağacın soğuğa en dirençli bölümü olan kabuk doku ise -31 dereceden sonra zarar görür.
-Bahar başlarında bu değerler gözlerde -15.8, odun dokuda -15.6 ve kabuk dokuda -20.1 derecelere geriler.
-Gözlerin patlama zamanında gözlerin zararlanma eşiği -5 derece, odun doku ve kabukta -10 derecedir.
-Kabuk dokunun derinlerinde yer alan gözlerin mutlak kış soğuklarından korunması için ceviz ağaçları özel bir mekanizma geliştirmişlerdir. Kabuk doku ile donmuş odun doku birbirinden ayrılır ve arada gözlerin donmasını engelleyen bir bariyer oluşur. Bahar gelip havalar ısınınca bariyer ortadan kalkar ve kabuk doku ile odun doku tekrar birleşir.
-Ceviz ağacının bir bütün olarak mutlak kış soğuklarına dayanabilmesinde en önemli kriter, bünyesinde barındırdığı nişasta ve şeker miktarının, tüm ağaç kütlesine oranıdır.
-Tüm bitkiler, büyüme sezonunda fotosentezle sağlayabildikleri sınırlı miktardaki enerjiyi öncelik sırasına göre 3 şekilde kullanmaya programlanmıştır: 1- Yaşamsal fonksiyonlarının idamesi 2-Büyüme için yapı taşı oluşturma 3-Olası ihtiyaç durumları için stoklama. Büyüme sezonunda azotla aşırı büyümeye teşvik edilen genç fidanlar, enerjilerinin çok büyük kısmını yapı taşı oluşturmaya harcadıklarından sonbahara girerken nişasta ve şeker stokları kütlelerine göre yetersiz kalabilir. Henüz kabukları da çok ince olan bu fidanların mutlak kış soğuklarından hasar görme riskleri artar. Bu yüzden, kışın ekstrem soğuk değerlerin görüldüğü karasal bölgelerde genç fidanlarda azot kullanımının artıları ve eksileri çok dikkatle değerlendirilmelidir.
Tüm üretici arkadaşlarıma hasarsız bir kış sezonu dilerim.
